La Usc di Ladins

Pordenede le titul spaventus, mo i viun te tëmps tan strambi che al é bëgn le caje da le dí publicamënter. Recordesse ince che l'ambasciadëssa ne porta degönes colpes, i n'â nia iö la regia dl 2020 tla versciun »science fiction«. Chësc dit che pe n proverb ne m'ái pa gnanca iö inventé, al é na zitaziun de n cheder de Francisco Goya de dan passa 220 agn. Nia de nü ala fin fin. Mo do avëi filosofé n sich sön ci che al pó orëi dí, m'ál dassënn dlaié: cata­pultada te nosc monn multimedial d'aldedaincö é la zitaziun de Goya plü atuala co mai. Y la colpa – sce al n'é veramënter öna – n'é pa nia di media o di socials, mo dles porsones che i adora. Le publich, ergo »nos düc«, cheriëia esigënzes che i media, i algoritms y i.i. mëss tó en conscidraziun por fá so laur y suravire. N laur che düc nos anuzun de nosta bona: zënza i media fosson pö nos i pröms da se stufé. I sun düc consumadus söl marcé dl'informaziun, n marcé straplëgn che pe na jungla, cis chël di socials. L'input é tan gran che gonot vái plü ion a me ciaré videos de tiers da orëi bun (luntres! pinguins! massa cocoli) co me dé jö cun noeles o reportajes serioses. I sun pö düc medemi de chësc vers, no pa? Do n de lunch de laur y scüfs de vigni sort scé pon pa se vaghé n pü' de relax. Ne sun mine mascins!
Mo eco che i röi indó pro Goya: sce i ne alenëi nia le pinsir y la con­zentraziun, él la rajun che perd boc, vëgn tres plü frada y s'indorme­dësc. N fenomen confermé te plü stüdi che desmostra co che nosta spana d'atenziun vëgn tres plü bassa. Y pornanche la razionalité s'un vá, él les tëmes y i istinc plü basc che suran­tol la direziun de nosc consum di media. Che se condüj cinamai a dé crëta a teories n pü' estremes: tera plata, microchip tles variores, Hilary Clinton tl racket de pedofilia, Bill Gates che ó controlé la popolaziun mondiala... mo ince la copé jö döta canta... Magari n'ái pa ma iö nia dër capí, mo chisc me pe chi »mostri« de Francisco Goya. Ai s'la roda bëgn dassënn söi socials. Ne fossel nia miú da fá n vare zoruch? Valuté sce vigni video o post che pormët les revelaziuns dl ann o dl univers sides davëi na dërta fontana de sapiënza? Y porvé da se dé jö cun contignüs seriusc? L'informaziun de cualité é n fat. Ara se basëia sön criters ogetifs. Porta dant fac confermá da istituziuns plü fidables co l'ijin dla so de n te' berba che mia jormana á n iade aldí baian cun so colegh. Ara ne denun­ziëia nia scandai zënza i desmostré. Ara ne dá nia crëta a chë picia por­cen­tuala de scienziá che logonëia crises climatiches o i prighi dl Covid tan por aldí n ater punt de odüda (la gran pert de sü colegs é pö bele a öna y al foss cuntraprodutif da tigní pro la usc fora dl cor zënza proes sciöche ares toca).
Sambëgn che l'informaziun de cualité se ghira con­zen­traziun, dlau­rela y ince paziën­za. Mo la rajun muntra é bëgn val' che öga te chisc tëmps de teater dl assurd!  (de Marianna Kastlunger)