La Usc di Ladins

Ultimamënter iel unit ora n cër grum de material n con' dl ladin-gherdëina da pert de persones studiedes, nce de teles che à fat studies de università, perchël persones da n gran savëi y da na gran cultura!
Ma ne ulon plu gën nia fé inuemes o vel' laudes »ad personam«. Chësta cunstatazion dessegur reéla dëssa mé vester ntenduda coche »premissa« ala risses y ai pensieres che vën scric ju te chësc articul che à da n fé cun l scrì y rujené drët y sciche l toca nosc bel ladin-gherdëina: y tlo vën śën i caji tëuc ca y analisei, povester nce cun n cër savëi:

1) N aud for inò y l vën nce scrit de na »foto« y tl plurel de »fotos«. Ma da canche ie me lecorde y da coche é for pudù audì da jënt de tëmp, àn te Gherdëina tl tëmp passà daniëura y mé rujenà de »fotografia« y de »fotografies«. L ne univa propi mei dit per gherdëina na »foto« y tl plurel »fotos«, ma al incontra bën mé per dì »ma cëla ma ce bela fotografia!« o »chësta fotografies ie pa beles y garatedes« o nce »jon ma via da Giuani dl fotograf a se lascé fé na bela fotografia« (ël stajova daujin a nëus y fova drët cunesciù), o te mi familia ova mi pere dit »jon ma ju a Bulsan duc deberieda a se lascé fé na drëta fotografia de nosta familia, coche d'autri à ënghe bele fat!« y »la fotografies ie zeche che vën tenì su y n les à per for«. Chësc dut n con' dl ladin fauz y nia bon »foto« y »fotos«. No pa?

2) Nchin y nfin: do mi ntënder y minonga dà »nchin« l'idea de tëmp. Nsci mé per dì »da ncuei nchin a duman« o »da n lunesc nchin ala sada« o »dala ot daduman nchin da marënda« y nsci inant. Te chisc caji y te trueps d'autri de chësta sort stunëssa »nfin« defin, do mi urëdla. No pa?
Ma dal'autra pert bën »da Urtijëi nfin te Sëlva« o nce »da Gherdëina nfin a Bulsan« o nce »dala Talia nfin tla ujina Austria«, ma nce »da decà da ruf nfin delà da ruf, via n Sureghes«. Te duc chisc caji y te n grumacion d'autri (ulache l ie laite na idea de destanzia da n luech a n auter) stunëssadassënn la locuzion »nchin«, do mi ntënder. No pa?

3) Nia »sta fat« ma plu drët »unì fat«!
Ne n'iel pa nia na strambariona de caji ulache, a rujené y sambën nce a scrì, vëniel feter scialdi suvënz dit y scrit »l ie sta fat« o »l ie sta dit« o »l ie sta scrit«, ma chësc ie per gherdëina plutosc na burtura y fauz, ajache per n bon ladin-gherdëina drët, tuchëssen da dì y scrì »l ie unì fat, l ie unì dit o l ie unì scrit«! No pa?

4) L vën nce dit y n aud nce cërta jënt che dij »ie crëi che la furnadoia scumëncia inò a jì ai 17 de juni«. Sce ntant tuchëssen te n bon ladin-gherdëina sambën da dì »ie rate che la furnadoia va inò ai 17 de juni«. »Crëier« ie dantaldut l verb che à da n fé cun la religion, ntant che l verb »raté« uel dì de avëi na cërta minonga. No pa?

5) L vën nce daniëura dit y scrit, nce te La Usc di Ladins, che la stredes vën »asfaltedes«. Ne fóssel pa povester nia plu drët a scrì y dì che »la stredes ie unides asfautedes da nuef«, o »sce l unissa medrë prësc inò asfautà nce su per Ch'l Piz«. Perchël: »asfauté« y nia »asfalté« y sambën nce »asfaut« y nia »asfalt«. No pa? Chësta valguna cunscidrazions y analises linguistiches ie da ntënder coche n pitl cuntribut culturel minà bën, de viers de n bon y datrai nce miëur ladin-gherdëina, che ebe y sibe de n bon livel.
De gra dassënn a tanc y a tantes che ulerà povester mpue tenì cont de chëstes.

 (Oscar Prinoth dl Rezia, Urtijëi)