1) Da can incá él pa a La Ila la gara de Copa dl Monn?
2) Tan lungia é pa la Gran Ega?
3) Olá él pa le ciastel da Moja?
4) Can vëgnel pa stlafé cun les vistles?
5) Che é pa scrit l’epos »Fanes da zacan«?
6) Can é pa la cöra da Corvara stada pro Fodom?
7) Co á pa inom i 5 ombolc atuai dla Val Badia?
8) Ci él pa sozedü tl post tlamé Crëp de Santa Grazia?
9) Cal é pa sté le pröm lift a Badia?
10) Can él pa sté a La Ila le prinz Karl de Habsburg?
11) Can é pa San Martin sté scagn dl degan?
12) Te ci ann gnará pa adalerch i Valspergheri a La Pli de Mareo cun la cuinta tofla votiva?
13) Da can incá él pa n pech a Al Plan?
14) Ci foss pa n mastel?
15)
View the embedded image gallery online at:
https://www.lausc.it/valedes-ladines/val-badia/12384-stomat-nosta-storia-y-nosta-jent-nr-3#sigProId39bc0738b6
https://www.lausc.it/valedes-ladines/val-badia/12384-stomat-nosta-storia-y-nosta-jent-nr-3#sigProId39bc0738b6
16) Ci foss pa la »segra di röc«?
17) Olá él pa gnü sopelí le maester y componist conesciü Jepele Frontull?
18) Olá él pa Punt da Bos?
19) Pro ci comunité de val toca pa Fodom?
20) Che é pa incö patrun dl Ciastel de Tor?
Les respostes dla Rubrica dl Stomat Nr. 2, publicada dan otedé
1) Cristl da Ras a Al Plan ê n striun fat, cotan temü dala jënt, deache al ê bun da fá laurs de morvëia cun sü strinëc. Al â inzai stlüt n contrat cun le malan: sce al i dess na gran forza da rosedé o da trá fora legnuns, da sciuré incërch crepuns, spo ciafass le malan süa anima canche al mör
2) Ala möria i dijon ince la mort foscia, deache chël che la á, á sura döt le corp de bur flec, golbri fosc da mercia. La möria é na maratia che se taca saurí
3) La vila da paur Val sura Al Plan fajô dandaía pert dla signoria de Tor a San Martin y porchël i dijon Val dla Tor. Al vëgn cunté sö chisc mesc: Pradüc, Stofl, Cone da Val, Iun, Majuns, Ianesc y Miara
4) Somür (sot le mür de cortina) a La Pli de Mareo vëgn bele dant dl 1700 sciöche ustaria, ci che ara é romagnüda cina dala Secunda Vera. L’ultimo ustí é sté Lois y Moidele Ellemunter dal Pinter, la ustaria é spo rovada tles mans dla ENTE. Tratan la vera él sté scora tla ciasa Somür, spo ésera jüda vonüda
5) Razuns é na vila cotan sura Badia sö dlungia tru da jí da Valgiarëi sön Armentara. Al viô naota trëi families lassö. Ara é stada abitada cina ai agn 1950
6) Le prou salesian dr. Mons.Nazio Canazei (1883 -1946)
View the embedded image gallery online at:
https://www.lausc.it/valedes-ladines/val-badia/12384-stomat-nosta-storia-y-nosta-jent-nr-3#sigProId39bc0738b6
https://www.lausc.it/valedes-ladines/val-badia/12384-stomat-nosta-storia-y-nosta-jent-nr-3#sigProId39bc0738b6
7) Frincené é n jüch di mituns; da jí a scora d’aisciöda y d’altonn se tolôi para na gaiofa o n carní de scisciores/sciéssores (de pices cogores de spidl, de arjila o de cop) che ai messâ toché tla coa ia por tera; chësc orô dí frincené o sciscioré
8) Le maurigo é le paur che ciara sura les munts; al vëgn metü dal comun sön proposta dla lia di paurs o interessënza dla munt; al mëss chirí le famëi de munt
9) Na picia ora a pe daite da Al Plan röion tres Ciamaor pro le Le dla Creda. Le lech ê gnü stöé da na morena y l’ega s’â abiné sö. Dandaía tolôn fora dal lech cialc, crëda che an adorâ da sblancoié mürs no ma de dlijies; porchël l’inom Le dla Creda. Le funz dl lech é gonot stlaurí, blanch sciöche crëda
10) Le fumere fej föms che é cordes de coran che le paur adorâ da mené tera, da lié ciaries de fëgn; al fajô ince föms y ciaestri por les ciampanes che gnô sonades a man. Le fumere fej scoriades da jí a vardé, loastrich y ciavazes por i ciavai, juntles da lié linzios da fëgn y na ciaria de fëgn sön la cracia, rëfla. Na pert di fumeri jô sön les störes y vá ince söl marcé a vëne föms
11) Daite da San Ciascian áldel na tofla cun la scrita »Predeví« impede chëra dal inom »Armentarola« che é l’inom de n hotel
12) Le vëndres dan segra da La Pli vá i jogn d’Al Plan ia La Pli a tlocheré, a petlé crafuns; le medemo fej i jogn d’La Pli le vëndres
View the embedded image gallery online at:
https://www.lausc.it/valedes-ladines/val-badia/12384-stomat-nosta-storia-y-nosta-jent-nr-3#sigProId39bc0738b6
https://www.lausc.it/valedes-ladines/val-badia/12384-stomat-nosta-storia-y-nosta-jent-nr-3#sigProId39bc0738b6
13) La ciasa Runcher a Badia recorda le gran componist de Badia Jan Batista Runcher (1714 – 1791) che é sté 40 agn orghelist tl dom a Trënt
14) Ciapí de stran fajô checossí, la gran pert dles ëres, jones, umes y laes; ares messâ tó stran de manes de siara strusciades. I ciapí gnô tuc dales ëres da jí alaleria a lauré por se paré dal gran cialt
15) Pestacia é na gran litiria leria cun strasoch de stran da dormí por 2 – 3 mituns; por avëi plö saurí lerch stô un gonot te pestacia cun le ce jöpert. Ince geniturs dormî dandaía te na pestacia. Pestacia é ince n stromënt musical
16) Do Rü d’La Pli da Frena demez a Parancia cina Framacia êl chisc morins: de Plaza, dl Ombolt, d’La Costa, d’Laronz, da Cianoré, da Morin, de Moz y de Soratrú
17) Santa Berbora straverda dal tonn, é patrona de chi che é en punt de mort, di minadus, di Stodafüch, di artilerisć, di coraciampanes. Süa festa é ai 4 de dezëmber.
18) Da San Ciascian ite röion a Predeví, an vá da Sciaré iteissö por Plan dala Pastüra, inant por Plan dal’Ega y spo pëion sö por la serpentina sfadiosa arjunjon Col de Locia che dá na bela vidlada foraijö cuntra San Ciascian y na ciadëna de crëps. Chi che vá inant röia te Gran Fanes
19) La maestra Anna Campidel (1900 – 1971) da Larcenëi a Badia á fat sö la ciasa Notburgaheim a Bornech por i dé cuartier a mitans che studiâ o laurâ. Süa uma ê na so dl pater da Oies
20) Impede l’inom San Ciascian por le paisc vëgnel dant ti bragamins, ti documënc vedli za. cina al 1850 l’inom Armentarola. Incö é Armentarola ciamó l’inom de n mesc da paur daite dala dlijia
Informaziuns implü ciafëise te chisc libri
B. Richter – L. Santifaller: Die Ortsnamen von Ladinien. Innsbruck, 1937
Flus de Munt: Uniun Maestri Ladins, 1967
Lidia Zingerle y d’atri auturs: La Val – Uniun di Ladins Val Badia, 1974
Angel Dapunt: Badia, Uniun Ladins Val Badia, 1979
Anton Steinhauser: Die Gerichte Buchenstein und Thurn a. d. Gader 1500 – 1590. Istitut Ladin, 1979
Paul Videsott y d’atri auturs: Al Plan – Storia y vita dl paisc, 1993
Lois Trebo: Usanzes, liëndes y tradiziuns. Istitut Ladin, 2003
Edi Pizzinini y d’atri auturs: Eghes d’Al Plan, 2013
Nosta Jent, Union Generela di Ladins dla Dolomites, 2005
Domandes y respostes metüdes adöm da Lois Trebo