La Usc di Ladins

La cumpedada dles comunités linguistiches de Südtirol vá inant cina la fin de jügn. Por ti sporje n apel ala popolaziun da dé jö la detlaraziun de portignënza linguistica y dantadöt da se detlaré ladins, unse intervisté l’assessur provinzial por la formaziun y cultura ladina Daniel Alfreider.

La Usc: Bun de assessur Alfreider! Podëise nes dí sciöche ara ciara fora, cina sëgn, cun la Cumpedada2024?
Daniel Alfreider: "I numeri avisa él rî da dí, deache la situaziun barata da edema a edema. Tl pröm ên nos Ladins stá feter i plü lezitënc dla Provinzia, cun la detlaraziun online: n per de comuns dla Ladinia â arjunt les porcentuales plü altes de porsones che á dé jö süa detlaraziun. Spo unse albü na picia reduziun de detlarënc, canche la popolaziun é gnüda inviada da jí te Comun a dé jö la detlaraziun, mo sëgn sunse indô tl jí söpert, y i ó ester otimist de chësc vers: i speri che dötes y düc röies pro da detlaré süa portignënza linguistica."

A ci moda dijëise pa chësc, che la situaziun vá söpert?
"Deache i sun rová tla fasa olache i Comuns mëna fora, ciasa por ciasa, porsones inciariades da partí fora y da trá ite i chestionars cun les detlaraziuns. I sá che al é porsones che fej chësc laur cun impëgn y tröpa bona orenté. Y i oress tó l’ocajiun por ti dí n bel dilan de chësc sorvisc a nostes ot aministraziuns comunales y a dötes les porsones inciariades da jí a soné pro porta y ti dé tles mans i chestionars ala jënt che mëss ciamó se detlaré."

Sán bele val’ de tanc, danter i detlarënc, che á chirí fora le grup linguistich ladin?
"No, chësc ne savunse nia. Les detlaraziuns é anonimes, y impormó ala fin dla cumpedada gnará les porcentuales di trëi grups calcolades avisa. Sambëgn, por nos ladins che i sun la mendranza plü picera, cunta vignöna dles detlaraziuns de portignënza a nosc grup dër tröp. Jí sö o jö ma de n pic numer, tl porcënt total, fej spo fora na gran desfarënzia ala fin, canche ara vëgn da partí sö les ressurses."

Podëise nes splighé damí?
"I ó dí che sön la basa di resultac de chësta detlaraziun, dodî dla consistënza numerica di trëi grups linguistics de nosta Provinzia, chël ladin, chël todësch y chël talian, gnará les ressorses publiches partides sö do n criter porí proporzional: i baiun de posć de laur tl monn dla scora, dl’aministraziun provinziala, tl ciamp dla sanité publica, di sorvisc soziai, ti Comuns y ti atri ofizi publics a livel comunal, raional y provinzial. Mo ara nen vá ince de sostëgn finanziar por chi che ó fabriché alisiré o dortoré sö la ciasa, y de asseniaziun de abitaziuns soziales. Spo nen vára de scora, de educaziun, de cultura y de lingaz: düc chisc seturs vëgn finanziá dala man publica, y i finanziamënc vëgn partís sö do n criter proporzional: plü che i ladins é y plü che ai ciafa. Manco che i sun y manco che i ciafun!"

Dit en cört: an á ma vantaji da se detlaré ladins!
"Avisa insciö éra. La vita soziala y culturala de nosta comunité depënn dër tröp dai contribuc publics: i pënsi ales compagnies di stüdafüch, ales musighes de paisc, ales uniuns dl sport. Düc damana do contribuc, mo i messun se rënd cunt che ince la consistënza de chisc finanziamënc vá en proporziun ala grandëza dl grup linguistich, y ai ne pó nia gní assigurá tan alc tl dagní, sce i numeri éss da jí jöpert."

Al basta pö da se tó dui menüc de tëmp…
"Ince demanco! Al é ma da mëte na crusc dlungia le grup linguistich de referimënt. La detlaraziun é anonima y ara vel ma por finalités statistiches. Mo les statistiches, i l’á impormó dit, á n gran pëis por nos ladins. Mi apel da se detlaré ladins ti vá sambëgn a dötes y a düc i Ladins, mo ince ai nia ladins che vir, laora y stá te nostes valades. Al n’é tröc de nia ladins che vir chiló da nos: i oress ti fá capí che i vantaji da se detlaré ladins é ince por ëi, deache tla finada vá les ressorses a milioré les scores olache sü mituns vá, les palestres, les plazes dal sport, y düc i sorvisc che ti vëgn pitá ai jogn y ales jones che vir te nostes valades. Mi apel da se detlaré ladins ti vá ince ai Ladins che vir foradecá, ti atri paisc y tles majeres cités dl Südtirol. Prëibel, recordesse che i sëis Ladins, y savede che ince osta usc é importanta!"

Orëise ciamó injunté val’ pinsier, assessur Alfreider?
"I ó ti dí dilan a chi che á bele fat la detlaraziun y ince a chi che á invié y daidé i atri da fá la detlaraziun. Spo inviëii chës porsones che ne l’á nia ciamó fat, da compilé la detlaraziun de portignënza al grup linguistich ladin. I savun düc che nos Ladins, sciöche mendranza dl Südtirol, unse na lignora de dërc che nes vëgn reconesciüs y garantis dal Statut de autonomia. Y avisa porchël messunse sintí la responsabilité da se detlaré ladins, da tigní adöm y da se mostré stersc y capazi de nosc ester ladins! I pröms che á da sconé y da valorisé i Ladins sunse nos instësc!" (usc)